یکی از مهمترین دعاوی مبتلابه در مراجع قضایی ایران دعاوی مربوط به اجرت المثل می باشد که در این مطلب به کم و کیفیت اجرت المثل چیست و انواع آن می پردازیم
طبق قانون جمهوری اسلامی ایران راه های جبران خسارت و احقاق حق بسیار می باشند که یکی از این راه ها مطالبه اجرت المثل می باشد
بنابر اصل آزادی اراده ،هر فردی در انعقاد قراردادها و عقود خود، آزاد می باشد، عقودی که طبق ماده ۱۰ قانون مدنی منعقد شده است و طبق این ماده طرفین هر روشی را که برای جبران خسارت پیش بینی کرده باشند (البته به شرط قانونی بودن) دادگاه رسیدگی کننده الزام به قبول و تبعیت از آن دارد
حال در جایی که اراده افراد معتبر نبوده و یا اینکه در خصوص جبران خسارت هیچ پیش بینی و توافقی بین اطراف پرونده صورت نگرفته باشد با توجه به اینکه جبران نشدن خسارات ناعادلانه و امری ناپسند می باشد بدین جهت قانونگذار، برای جبران خسارات در این موارد اجرت المثل را پیش بینی نموده است
نوع اجرت المثل بر اساس منشا و دلیل مشخص می گردد که بر دو نوع می باشد
بر اساس قانون جمهوری اسلامی ایران انسان از جایگاه والایی برخوردار می باشد و هیچگاه به عنوان یک مال محسوب نمی گردد ولی عملی که توسط یک انسان انجام می گردد ارزش اقتصادی داشته و عمل و زحمت هر شخصی می باید جبران شود
به طور مثال در قانون مدنی آن چیزی که به عنوان اجاره اشخاص بیان می گردد همان اجاره و اجرت کاری می باشد که هر فرد انجام می دهد و عرف نیز متناسب با عمل هر شخص و شغل وی مبلغی را تعیین نموده است
در اینجا ما با ۲ شخص روبرو هستیم: فردی که کاری را برای دیگری انجام می دهد و شخصی که دستور به انجام کار می دهد
به عنوان مثال، شما خانه دوستتان را به درخواست او نقاشی می کنید و قصدتان هم این نبوده که مجانی این کار را برای او انجام دهید، اما قراردادی هم میانتان نوشته نشده تا دستمزد مشخص شود حال اگر شما بخواهید حق الزحمه خود را از دوستتان بگیرید، باید از او «مطالبه اجرت المثل» کنید
از آنجایی‌که قراردادی برای تعیین دستمزد ندارید، قاضی به عرف مراجعه می کند؛ مثلاً پس از دریافت نظر کارشناس و بررسی عرف عموم جامعه، این طور رأی می دهد که اجرت المثل نقاشی یک خانه صد متری با رنگ روغنی، به ازای هر متر مربع هزار تومان محاسبه می شود
اجرت المثل انجام کار در ماده ۳۳۶ قانون مدنی:
«هر گاه کسی بر حسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود مگر این که معلوم شود که قصد تبرع داشته است»
تبصره – چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً به عهده وی نبوده و عرفاً برای آن کار اجرت المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می نماید
جالب است بدانید که انجام کارهایی مثل شیردادن به بچه، شستن ظروف، تمیزکردن خانه و امثال اینها، وظایف قانونی یک خانم متأهل نیست، بلکه او می تواند تمام این کارها را در منزل انجام دهد بدون اینکه قصد کار کردن رایگان را داشته باشد!
در واقع، زنان پس از ازدواج، تکلیفی نسبت به نظافت و آشپزی و موارد شبیه به آن ندارند و بر مبنای تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، می توانند از شوهر خود اجرت المثل بگیرند
این نکته را فراموش نکنید که انجام برخی کارها برای زن متأهل، الزامی بوده و جزء تکالیف او محسوب می شود، پس نمی تواند برای انجام این کارها از شوهر طلب اجرت المثل کند؛ مثل نگهداری و حضانت فرزند
اصولاً اجرت المثل ایام زوجیت بعد از طلاق و یا در حین طلاق از شوهر مطالبه می شود که برای این امر ابتدا بایستی دادخواست مطالبه اجرت المثل دوران زوجیت را تنظیم کرده و به دادگاه ارائه نمود
از جمله شرایط مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت، می توان به فقدان قصد تبرع و عدم درخواست طلاق از سوی زوجه اشاره کرد
به این معنی که هدف زن از انجام امور منزل نباید «رایگان و مجانی» باشد؛ بلکه بایستی به شوهر اعلام کند که کارهای خانه را با هدف دریافت وجه انجام می دهد شرط دوم این است که زن تقاضای طلاق نکرده باشد
در اینجا، اجرت المثل به استفاده ای که شخص از مال دیگری کرده است، تعلق می گیرد، به عنوان مثال، مستأجری را در نظر بگیرید که مدت اجاره او تمام شده است؛ اما همچنان در آن مکان ساکن است
در چنین موقعیتی، مالک می تواند از دادگاه مطالبه اجرت المثل کند، در این مورد هم خیلی مهم است که مالک مال، مالش را به‌صورت مجانی در اختیار فرد تصرف کننده قرار نداده باشد، چرا که اگر قصد گرفتن پول نداشته باشد و به متصرف بگوید تو می توانی مجانی از این مال استفاده کنی بعداً حق مطالبه وجه نخواهد داشت
اجرت المثل مال و اجرت المثل ایام تصرف، از زیرشاخه های این نوع محسوب می شوند که در ادامه آن ها را شرح می دهیم
اجرت المثل اموال در قانون مدنی و ماده ۳۳۷ آمده است، بر اساس این ماده «هرگاه کسی بر حسب اذن صریح یا ضمنی از مال غیر استیفای منفعت کند صاحب مال مستحق اجرت المثل خواهد بود مگر این که معلوم شود که اذن در انتفاع مجانی بوده است.»
اجرت المثل ملک، یکی از رایج ترین نمونه هایی است که در زمینه اموال مطرح می شود و طی آن، ملک یک شخص در اختیار فرد دیگری قرار می گیرد، مثلاً طبقه بالایی خانه شما خالی است و آن را به صورت رایگان در اختیار یک زوج جوان قرار می دهید
در چنین حالتی، قصد شما که مالک هستید، گرفتن پول از آن زوج جوان نیست، حال اگر شما شرط کنید که خانه تا یک سال به صورت رایگان در تصرف آن زن و شوهر باشد و بعد از یک سال باید خانه را تخلیه کنند؛ اما آن ها چنین کاری انجام ندهند، شما حق مطالبه اجرت المثل مال خود را دارید
هر زمان که مالی مثل ملک یا ماشین، به صورت غیرقانونی در تصرف شخصی باشد، مالک می تواند در ازای مدت تصرف آن فرد اجرت المثل بگیرد
مثال بارز اجرت المثل ایام تصرف، جایی است که مالک یک خانه، ملکش را می فروشد اما از تحویل دادن خانه به خریدار خودداری می کند و مثلاً ۳ ماه از زمان تحویل گذشته اما خریدار هنوز هم نتوانسته است در آن ملک ساکن شود
در اینجا چون مبیع (خانه) در اختیار خریدار قرار نگرفته است، او می تواند با مراجعه به دادگاه و ارائه دادخواست مطالبه اجرت المثل ایام تصرف مبیع، از فروشنده که هنوز در ملک ساکن است اجرت المثل بگیرد
دادگاه صالح برای رسیدگی به پرونده هایی که در آن اجرت المثل ملک مورد تقاضا است، دادگاهی است که ملک در آن قرار گرفته است
به عبارت دیگر، اگر شما اهل کرج هستید، ملکتان در قزوین است و فرد متصرف در تبریز سکونت دارد، بایستی دعوای مطالبه اجرت المثل را در قزوین که محل قرار گرفتن ملک است، اقامه کنید
حال اگر شما کاری مثل نقاشی ساختمان را انجام داده اید، برای طرح دعوا باید به همان دادگاه محل اقامت خوانده (فردی که برایش کاری را کرده اید) بروید و در آن محل، دعوای خود را پیگیری کنید
